Osmanlı Merkezî İdaresinde Siyasi Güçler Dengesi Bağlamında Şeyhülislam (16. Yüzyıl Sonlarından 17. Yüzyıl Ortalarına Kadar)
Author :
Abstract
Osmanlıda temel görevi İslam hukukunun tarafsız bir şekilde yorumlanması olan şeyhülislamlar, 16. yüzyılın sonlarından itibaren Hoca Sâdeddin Efendi (1598-99) ile başlayıp Hocazade Mesud Efendi (1656)’ye kadar ki süreçte devletin merkezî idaresinde oluşan otorite boşluğundan yararlanarak görev ve yetkilerinin dışına çıkıp idari, siyasi, askerî ve hatta diplomatik meselelerde aktif rol oynamışlardır. Bu çerçevede devlet içindeki siyasi, sosyal ve askerî karışıklıklardan çoğu kez sorumlu tutulmuşlardır. Haklarında saltanatı ele geçirmek istedikleri ya da devlete karşı isyan hazırlığı içinde oldukları gibi söylentilerin ortaya çıkmasına yol açacak kadar politikleşmişlerdir. Bu durum kimi zaman azledilip haklarında sürgüne gönderilme kararı alınmasına, kimi zaman ise 1634’te Ahizade Hüseyin Efendi ve 1656’da Hocazade Mesud Efendi örneklerinde olduğu gibi politik bir tehdit olarak görülüp katledilmelerine yol açmıştır. Şeyhülislamların siyasi meselelere müdahil olmaları genel anlamda devletin merkezî idaresinde karışıklıklara yol açmış ve dolayısıyla olumsuz sonuçlar doğurmuştur. Bu durum aynı zamanda Osmanlıda şeyhülislamların o zamana kadar ki itibar ve algılarını da zedelemiştir.
Keywords
Abstract
The main duty of the sheikh al-Islams in the Ottoman Empire was the interpretation of Islamic law in an objective way. However, taking advantage of the authority vacuum in the central administration of the state, they played an active role in administrative, political, military, and even diplomatic issues by going beyond their duties and authorities from the end of the 16th century starting with Hoca Sadeddin Efendi (1598-99) until Hocazade Mesud Efendi (1656). In this regard, they were often held responsible for the political, social and military turmoil in the state. The emergence of rumors that they want to take the throne or that they are preparing to rebel against the state reveals the political aspects of the sheikh al-Islams. This situation sometimes caused their dismissal and exile, and sometimes their murder seeing as a political threat, as seen in the examples of Ahizade Hüseyin Efendi in 1634 and Hocazade Mesud Efendi in 1656. The involvement of the Shaykh al-Islams in political issues led to confusion in the central administration of the state in general and therefore had negative consequences. This situation also damaged the prestige and perception of the sheikh al-Islams in the Ottoman Empire.
Keywords
- I. Kaynak Eserler‘Abdulkâdir (Kadrî) Efendi. (2003). Topçular Kâtibi ‘Abdulkâdir (Kadrî) Efendi tarihi (Cilt 1-2). Z. Yılmazer (Yay. haz.). Ankara: TTK Basımevi.
- ‘Îsâ-Zâde Efendi. (1996). ‘Îsâ-zâde târihi. Z. Yılmazer (Yay. haz.). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
- Defterdar Sarı Mehmed Paşa. (1995). Zübde-i Vekaiyât. A. Özcan (Yay. haz.). Ankara: TTK Basımevi.
- Hasan Bey-Zâde Ahmed Paşa. (2004). Hasan Bey-zâde târîhi (Cilt 1-3). Ş. N. Aykut (Yay. haz.). Ankara: TTK Basımevi.
- Joseph Von Hammer. (1983). Büyük Osmanlı tarihi: Cilt 8. (M. Çevik ve E. Kılıç, Çev.). İstan- bul: Üçdal Neşriyat.
- Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi. (2010). Ravzatü’l-ebrâr. İ. Özgül (Yay. haz.). (Doktora tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
- Kâtip Çelebi. (2007). Fezleke. Z. Aycibin (Yay. haz.). (Doktora tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
- Mehmed B. Mehmed Edirnevî. (2000). Nuhbetü’t-tevârih ve’l-ahbâr. A. Sağırlı (Yay. haz.). (Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
- Mehmed B. Mehmed Edirnevî. (2000). Târîh-i Âl-i Osmân. A. Sağırlı (Yay. haz.). (Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
- Mehmed Halife. (1975). Tarih-i Gılmâni. Ö. Karayumak (Yay. haz.). İstanbul: Tercüman Yayınları.
- Mehmed Süreyya, (1996). Sicill-i Osmanî (Cilt 1-6). N. Akbayar, S. Ali Kahraman (Yay. haz.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Mustafa Sâfî. (2007). Zübtetü’t-tevârîh (Cilt 1-3). İ. H. Çuhadar (Yay. haz.). Ankara: TTK
- Naîmâ Mustafa Efendi. (2007). Târih-i Na‘îmâ (Cilt 1-4). M. İpşirli (Yay. haz.). Ankara: TTKNev‘Îzâde Atâyî. (2017). Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik/Nev‘îzâde Atâyî’ninŞakâ’ik Zeyli (Cilt 1-2). S. Donuk (Yay. haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kuru- mu Başkanlığı Yayınları.
- Özcan, A. (2003). (Yay. haz.). Kânûnname-i Âl-i Osman. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
- Peçevi İbrahim Efendi. (1981). Peçevi Tarihi (Cilt 1-2). B. S. Baykal (Yay. haz.). Ankara: Kül- tür Bakanlığı Yayınları.
- Selânikî Mustafa Efendi. (1999). Tarih-i Selânikî (Cilt 1-2). M. İpşirli (Yay. haz.). Ankara: TTK Basımevi.
- Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa. (2012). Zeyli-Fezleke. N. K. Türkal (Yay. haz.). (Doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
- Solak-Zâde Mehmed Hemdemî. (2015). Solak-zâde tarihi. S. Lokmacı (Yay. haz.). (DoktoraUşşâkîzâde İbrâhîm Hasîb Efendi. (2017). Zeyl-i Şakâ’ik/Uşşâkîzâde’nin Şakâ’ik Zeyli. R.Ekinci (Yay. haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. II. Araştırma ve İncelemeler
- Akgündüz, M. (2002). XIX. asır başlarına kadar Osmanlı Devleti’nde şeyhülislâmlık. İstanbul: Beyan Yayınları.
- Akman, M. (1997). Osmanlı Devleti’nde kardeş katli. İstanbul: Eren Yayıncılık.
- Aktepe, M. (1995). Hocazâde Esad Efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 11, s. 340-341) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
- Aktepe, M. (1998). Esʿad Efendi, Meḥmed. Encyclopaedia of Islam, Second Edition (No. II, s. 713) içinde. Leiden: Brill.
- Alderson, A. D. (1956). The structure of the Ottoman dynasty. Oxford: Clarendon Press. Altınay, A. R. (1933). Hoca Sâdeddin. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi.
- Babinger, F. (1992). Osmanlı tarih yazarları ve eserleri. (C. Üçok, Çev.). Ankara: Kültür Ba- kanlığı Yayınları.
- Carter, V. F. (2006). Political culture and the great households. S. N. Faroqhi (Ed.), TheCambridge History of Turkey-The Later Ottoman Empire, 1603-1839 (s. 66-80) için- de. 4 cilt. Cambridge: Cambridge University Press.
- Danişmend, İ. H. (1972). İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi (Cilt 1-5). İstanbul: Türkiye Yayı- nevi.
- Emecen, F. M. (2000). İbrâhim. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 21, s. 274-281) içinde. İstan- bul: TDV Yayınları.
- Emecen, F. M. (2019). Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş ve yükseliş tarihi (1300-1600). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Eroğlu, H. (2004). Osmanlı Devleti’nde şehzadelik kurumu. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Flemming, B. (1986). K h o d j a Efendi. Encyclopaedia of Islam, Second Edition (No. V, s. 27- 28) içinde. Leiden: Brill.
- İnalcık, H. (1958). Osmanlı padişahı. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 13 (4), 68-79.
- İnalcık, H. (1959). Osmanlılarda saltanat veraseti usûlü ve Türk hâkimiyet telakkisiyle ilgisi. AÜSBFD, XI (I), 69-94.
- İnalcık, H. (1994). “Sultanizm” üzerine yorumlar: Max Weber’in Osmanlı siyasal sistemi tiplemesi. Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, 7, 5-26.
- İnalcık, H. (2014). Devlet-i ‘Aliyye. Cilt II. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
- İpşirli, M. (1987). Şeyhülislâm Sun‘ullah Efendi. Tarih Enstitüsü Dergisi, 13, 209-256.
- İpşirli, M. (1988). Ahîzâde Hüseyin Efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 1, s 548-549)İpşirli, M. (1988). Hoca Abdürrahim Efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 1, s. 289) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
- İpşirli, M. (1994). Ebûsaid Mehmed Efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 10, s. 281) içindeİpşirli, M. (2003). Hocazâde Mehmed Efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 28, s. 452-453) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
- İpşirli, M. (2004). Hocazâde Mesud Efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 29, s. 345-346)İpşirli, M. (2009). Sun‘ullah Efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 37, s. 530-532) içinde.İpşirli, M. (2010). Şeyhülislâm. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 39, s. 91-96) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
- Kafesoğlu, İ. (1998). Türk milli kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Kurat, A. N. (1953). Hoca Sâdeddin Efendi’nin Türk-İngiliz münasebetlerinin tesisi ve ge-lişmesindeki rolü. O. Turan vd. (Ed.), Fuad Köprülü Armağanı (s. 305-316) içinde. I stanbul: Osman Yalçın Matbaası.
- Kurat, A. N. (1953). Türk-İngiliz münasebetlerinin başlangıcı ve gelişmesi, 1553-1610. Anka- ra: AÜDTCF.
- Öztürk, N. (2013). İmparatorluk tarihinin kalemli muhafızları osmanlı tarihçileri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
- Repp, R. C. (1998). ṢunʿAllāh. Encyclopaedia of Islam, Second Edition (No. IX, s. 873-874) içinde. Leiden: Brill.
- Severcan, Ş. (1992). Hoca Sâdeddin Efendi ve tarihçiliğimizdeki yeri. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8, 73-78.
- Söylemez, F. (2012). Yavuz Sultan Selim'in taht mücadelesi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü Dergisi, 1 (33), 63-83.
- Taneri, A. (2015). Türk devlet geleneği dün-bugün. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi. Turan, Ş. (1997). Kanuni Sultan dönemi taht kavgaları. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
- Turan, Ş. (1998). Hoca Sâdeddin Efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 18, s. 196-198) için- de. İstanbul: TDV Yayınları.
- Uzunçarşılı, İ. H. (2011). Osmanlı tarihi (Cilt 1-4 (6 kitap). Ankara: TTK Basımevi.
- Uzunçarşılı, İ. H. (1975). Sancağa çıkarılan Osmanlı şehzadeleri. Belleten, 39 (156), 659- Uzunçarşılı, İ. H. (1984). Osmanlı Devleti’nin saray teşkilatı. Ankara: TTK Basımevi.
- Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nin ilmiye teşkilâtı. Ankara: TTK Basımevi.
- Weber, M. (1978). Economy and society: An outline of ınterpretive sociology (Cilt 1-2). (G. Roth ve C. Wittich, Çev.). Berkeley: University of California Press.
- Yakut, E. (2005). Şeyhülislamlık/yenileşme döneminde devlet ve din. İstanbul: Kitap Yayıne- vi.
- Yanar, Ö. (2021). Osmanlı ve İspanyol imparatorluklarının dönüşüm süreçlerinin idari, eko-nomik ve sosyal yapı bakımından karşılaştırmalı analizi (1580-1699) (Doktora tezi). Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Kahramanmaraş.
- Yolalıcı, E. (1999). Osmanlı Devleti’nde şehzadeler meselesi. Osmanlı Ansiklopedisi (Cilt 6, s. 384-198) içinde. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
- Zilfi, M. C. (1988). The politics of piety: The Ottoman ulema in the postclassical age 1600- 1800. Minneapolis: Bibliotheca Islamica.
